บันทึกบทเรียนบาลีไวยากรณ์ ฉบับสมบูรณ์ สำหรับนักศึกษาประโยค 1-2-3 (เรียนด้วยตนเองได้) ใช้คู่กับหลักสูตรย่อบาลีไวยากรณ์ - พระมหานิยม อุตฺตโม

สารบาญ - บันทึกบทเรียนบาลีไวยากรณ์ ฉบับสมบูรณ์

อนุโมทนา

ถ้อยแถลง

คำแนะนำวิธีสอนบาลีไวยากรณ์

คำแนะนำวิธีใช้หนังสือนี้สอน

การท่องหลักสูตร

วิธีสอนแผนกนาม ๑ - ๒

กรรมวิธีสอนอาขยาต

การสอนกัตตุวาจก

การสอนกัมมวาจก

การสอนเหตุกัตตุวาจก

การสอนเหตุกัมมวาจก

การสอนภาววาจก

การสอนวิธีลงปัจจัย ๕ ตัว

การสอนแต่งวาจก ๕

การสอน อส ธาตุ

กรรมวิธีการสอน กิริยากิตก์

กรรมวิธีการสอน นามกิตก์

กรรมวิธีการสอน สมาส

กรรมวิธีการสอน ตัทธิต

กรรมวิธีการสอน สมัญญาภิธาน

กรรมวิธีการสอน สนธิ

สำนักเรียนมีดี ๔ ดี

เวลาของการสอน

--- ประวัติโดยย่อของภาษาบาลี ---

บาลีไวยากรณ์

นามในตอนวจีภาค ภาคที่ ๒

คำนามนาม

คำคุณนาม

คำสัพพนาม

คำกิริยา

คำนิบาต

ชั้นนาม ๑ - ๒

นามนามแบ่งออกเป็น ๒ อย่าง

คุณนาม ๒ ชั้น

นามศัพท์ ๓ ผสมกัน

เครื่องประกอบนามศัพท์ทั้ง ๓

ลิงค์ของนามศัพท์

ลิงค์ในภาษาบาลี

ลิงโดยสมมติมาจากไหน

วิธีสังเกตลิงค์โดยสมมติ

บางวิภัตติทำให้รู้จักสิงค์ได้ง่าย

ลิงค์ในภาษาไทย

คำถามเพื่อฝึกหัดตอบลิงค์ไทย

วจนะ

วจนะในภาษาบาลี มีอยู่ ๒ อย่าง

วจนะในภาษาไทย

หัวข้อฝึกหัดตอบพจน์ไทย

--- วิภัตติ ---

วิภัตติ

คำวิภัตติ ๑๔ ตัว หรือ ๑ ๖ ตัว เปลี่ยนแปลง

การแปลวิภัตตินาม

ทำตัวการันต์ ๖

วิธีสอนแจก อ การันต์ ปุ๊.

อ การันต์ ปุ๊. แจกอย่างปุริส

อธิบาย

ตัวอย่างวิธีลบ ปุริส คงวิภัตติไว้

อธิบาย

คำแนะนำวิธีแปลใช้คุณนามโยคนามนาม

วิธีสอนให้นักเรียนตอบลิงค์และแจกอีก

ตัวอย่างการแจกคุณนาม

--- วิธีใช้วิภัตตินาม ---

หมวดปฐมาวิภัตติ

หมวดทุติยาวิภัตติ

หมวดตติยาวิภัตติ

หมวดจตุตถีวิภัตติ

คุณนามกับนามนาม

ปฐมาวิภัตติ

ทุติยาวิภัตติ

ตติยาวิภัตติ

จตุตถีวิภัตติ

ปัญจมีวิภัตติ

ฉัฏฐีวิภัตติ

สัตตมีวิภัตติ

การสอนสังขยา

--- ลำดับวิธีสอนปูรณสังขยา ---

วิธีแจกปกติสังขยา

ลำดับการสอนสังขยา

คำแนะนำวิธีแปลงปกติสังขยา

วิธีต่อสังขยาที่มีเศษ

วิธีต่อสังขยาด้วย อุตุตร และอธิก

แสดงตัวอย่างการต่อสังขยา

ใช้ อุตุตร และอธิก ระคนกัน

สระอยู่หน้า อุตุตร ต้องแปลง

วิธีต่อสังขยามีนามนามมาเกี่ยวข้อง

ปกติสังขยานับนามนาม

ปูรณสังขยากับนามนาม

สังขยากับนามนาม

เอกทั้ง๗ ลิงค์

ทุวิทั้ง๓ ลิงค์

ติทั้ง๓ ลิงค์

อตุ ทั้ง๓ ถิงค์

ปญจ ถึง อภูชารส ทั้ง๓ ลิงค์

เอกูนวีส ถึง อฎฐนวุติ

ปูรณสังขยาทิ้งปวง

สัพพนาม ๒ อย่าง

ต สัพพนาม

วิธีเรียนแปลวิเสสนสัพพนาม

วิธีสอน กี๋ ศัพท์

วิธีแจก ก็ ศัพท์ ย นำหน้า จิ ต่อท้าย

วิเสสนสัพพนามกับนามนาม

ดำเตือนครูและนักเรียน

--- การสอนอุปสัค ---

อุปสัค

ควรรู้นิบาตบางศัพท์

วิธีใช้นิบาตบางศัพท์

ปัจจัยอัพยยศัพท์

ศัพท์คุณนาม

--- อาขยาต ---

การสอนอาขยาต

วิภัตติอาขยาตที่เปลี่ยนแปลง

ตัวอย่างการแจกวิภัตติอาขยาต

อธิบายวิธีแจกและทำตัว

การใช้วิภัตติอาขยาต

หมวดภวิสุสนฺติกับธาตุบางตัว

อชฺชตฺตนี

เรื่องธาตุ

สระของธาตุเปลี่ยนแปลง

ธาตุบางตัวชอบแปลงตัวเอง

แนะนำการแจกธาตุ ๘ หมวด

วิธีคิดหาสกัมมธาตุ และอกัมมธาตุ

ธาตุ ๒ นี้ เป็นวาจก

การลงปัจจัยหลังธาตุ ตามวาจก ๕

วิธีพฤทธิ์

วิธีลง ข ฉ และ ส ปัจจัย

วิธีลง อาย อิย ปัจจัย

ลงหลังนามนาม

ลงหลังคุณนาม

--- วิธีประกอบปัจจัย ๑๐ ตัว หลังธาตุอย่างละเอียด ---

หลักการลงปัจจัย ๑๐ ตัว

กัมมวาจก

เหตุกัตตุวากก

หมวด ทิว ธาตุ และ สุ ธาตุ

หมวด กี ธาตุ และ คห ธาตุ

หมวด ตน ธาตุ ไม่ลง โอ หรือลงแต่ให้ลบ โอ

หมวด จุร ธาตุ ไม่ต้องลง เณ, ณย

เหตุกัมมวาจก

ปัจจัยพิเศษ ๕ ตัว

แผนผังแต่งวาจก ๕ อาขยาต

เรียงลำคับองค์ เหตุกตุตุ - เหตุกมุม

ตัวอย่าง

--- วิธีแต่งวาจกอาขยาต  ---

วิธีแต่งวาจกทั้ง ๕

กัตตุวาจก คู่กับ กัมมวาจก

เหตุกัตตุวาจก คู่กับ เหตุกัมมวาจก

ตัวอย่าง

ธาตุจากธรรมบท ๓๖๑ ตัว

ธาตุบางตัวแปลงกับ ภวิสุสติ

อุปสัดนำหน้าธาตุ

อุปสัคเปลี่ยนเนื้อความเดิมของธาตุ

ปัจจัยอาขยาตนอกแบบ

--- กิริยากิตก์ ---

แนะนำการเริ่มสอน

วิธีลง อนุต ปัจจัย เมื่อ, อยู่

วิธีลง ตวนุตุ ปัจจัย, แล้ว, ครั้น.. .... แล้ล้ว

วิธีลง ตาวี ปัจจัย, แล้ว, ครั้น. .... แล้ว

วิธีลง อนีย ปัจจัย พึง

วิธีลง ตพฺพ ปัจจัย พึง

วิธีลง มาน ปัจจัย เมื่อ อยู่

วิธีลง ต ปัจจัย แล้ว

วิธีลง ตูนาทิ ปัจจัย, ครั้น.... แล้ว

อาน ตุเย ตาเย เป็นปัจจัยนอกแบบ

วิธีแต่งวาจกกิริยากิตก็

แผนผังประกอบวาจก ๕

แผนผังประกอบวาจก ๕ อีกแบบหนึ่ง

ตัวอย่างวาจกตามแบบแผนผัง

วิธีแต่งวาจกกิริยากิตก์

กัตตุวาจก คู่กับ กัมมวาจก

เหตุกัตตุวาจก คู่กับ เหตุกัมมวาจก

ภาววาจก

แต่งวาจกทั้ง ๔ รวดเดียว

--- ว่าด้วย สนฺต ศัพท์ ---

สนฺต (สงบแล้ว) แจกตามแบบ ภวนฺต

เรื่อง อนุต ปัจจัย อีก

วิธีใช้ กิริยากิตก็และอาขยาต

ตัวประธานเป็น ปุ่ลิงค์และการันต์ต่าง ๆ

ประธานเป็น อิต, และการันต์ต่างๆ

ประธานเป็น นปี. และการันต์ต่างๆ

ตุวิ ตุมุเห เป็นลิงค์

ตวิ ตุมเห เป็น อิต.

อหำ, มยํ, เป็น ปุลิงค์

อหํ, มยํ, เป็น อิต.

บทขยายอยู่หน้า กิริยาต่าง ๆ

แสดงวิธีแปลมคธเป็นไทย

อธิบาย

ข้อแนะนำ

ตัวอย่างปัญหาการเรียงบทกิริยา

พวกปกิณณกะ หรือ กติปยศัพท์

--- นามกิตก์ ---

วิธีลง กฺวิ ปัจจัย ผู้

บทหน้าของนามกิตก์

วิธีลง ณี ปัจจัย

วิธีลง ณวุ ปัจจัย ผู้

วิธีลง ตุ ปัจจัย ผู้... ผู้... โดยปกติ

วิธีลง รู ปัจจัย ผู้... โดยปกติ, ผู้มีอัน... ..เป็นปกติ

รูปวิเคราะห์ของปัจจัย ๔ ตัว

วิธีลง ข ปัจจัย เป็นที่อันเขา

วิธีลง ณย ปัจจัย อันเขา.... อันเขาพึง...

วิธีลง อ ปัจจัย ผู้ (เป็นที่. เป็นแดน.. .เป็นเครื่อง...)

วิธีลง อิ ปัจจัย

วิธีลง ณ ปัจจัย

วิธีลง เตุว ปัจจัย เพื่ออัน

วิธีลง ติ ปัจจัย

วิธีลง ตุ ปัจจัย อ. อัน.. ....เพื่ออัน...

วิธีลง ยุ ปัจจัย

เตือนเรื่องประกอบกับปาก

สรุปการลงปัจจัยนามกิตก็เพื่อจำง่าย

การเอานามกิตก็มาตั้งสอนวิเคราะห์

วิธีสอนสาธนะ ๗

อัญญบท ๖ ชนิด

วิธีคิดหาสาธนะ

แผนผังตั้งวิเคราะห์นามกิตก์

คำชี้แจงแผนผังข้างบน กัตตุสาธนะ

กัมมสาธนะ

กรณสาธนะ

สัมปทานสาธนะ

อุปทานสาธนะ

อธิกรณสาธนะ

ภาวสาธนะ

การลงวิภัตตินามที่บทหน้า (๗ อย่าง)

เฉพาะตัวธาตุ

แบบแผนแปลวิเคราะห์เพิ่ม ย - ต

คำชี้แจง

วิธีเปลี่ยน ต สัพพนามในวิเคราะห์

อธิบายคำว่าวิเคราะห์

คำชี้แจงเรื่องการตั้งวิเคราะห์

ลำดับการสอนตั้งวิเคราะห์

จำพวกกัตตุสาธนะ

นามกิตก็จากหลักสูตรตอนต้น

จำพวกลง ณวุ ปัจจัย

จำพวกลง ตุ ปัจจัย

จำพวกสาธนะพิเศษ

จำพวกลง ณี ปัจจัย

จำพวก รู ปัจจัย

พวก ก้มมสาธนะ

จำพวกลง ข ปัจจัย

จำพวกลง ณย ปัจจัย

จากหลักสูตรตอนต้น

เรื่องสาธนะทั้ง ๕

พวกกรณสาธนะ

จำพวกสัมปทานสาธนะ

จำพวกอปทานสาธนะ

จำพวกภาวสาธนะ

คำชี้แจง

สาธนะประจำปัจจัยทั้ง ๕

ที่ลง อ ปัจจัย

ที่ลง อิ ปัจจัย

ที่ลง ณ ปัจจัย

ที่ลง ติ ปัจจัย

ที่ลง ยุปัจจัย

สาธนะที่ใช้มาก

ข้อสังเกตเฉพาะอธิกรณสาธนะ

วิธีแปลภาวศัพท์

วิธีแเปล ปัจจัยที่เป็นภาวสาธนะและ ตุ๋ ปัจจัย

ที่ลง ยุปัจจัย

ที่ลง ตุ๋ ปัจจัย

วิธีใช้คำว่า ความ - การ ต่างกัน

ลบอัญญบททิ้ง

บางทีก็มีอัญญบทติดอยู่

องค์วาจกของกิริยากิตก์

แปลออกและแปลทับศัพท์

เพิ่ม ต ศัพท์ ในรูปวิเคราะห์

ต เอต อิม ในรูปวิเคราะห์

การแปลรูปวิเคราะห์

ตั้งวิเคราะห์นามกิตก์ ในหลักสูตร

จำพวกกัตตุสาธนะ

จำพวกสาธนะพิเศษ

จำพวก ข ปัจจัย

จำพวก ณย ปัจจัย

จากหลักสูตรตอนต้น

พวกกรณสาธนะ

พวกสัมปทานสาธนะ

จำพวกอปทานสาธนะ

ปัจจัย ๕ ตัว

ปัจจัยนามกิตก็นอกแบบ

ศัพท์ที่แปล มีอยู่ ๔ ประเภท

ลำดับการแปลศัพท์ ๔ ประเภท

การแปลนามนามกับวิเสสนะ

---- (๑) วิเสสนะที่เป็นคุณนาม

---- (๒) วิเสสนะที่เป็นปกติสังขยา

---- (๓) วิเสสนะที่เป็นปูรณสังขยา

----  (๔) วิเสสนะที่เป็นวิเสสนสัพพนาม

---- (๕) วิเสสนะที่เป็นกิริยากิตก์

วิเสสนะอยู่หน้า

วิเสสนะที่เป็นนามกิตก์

บางทีเรียงเฉพาะวิเสสนะไว้

วิธีแปลคุด วิเสสนะที่เป็นกิริยากิตก็ต้องแปลคุด

วิสสนะที่เป็นนามกิตก็ต้องแปลคุด

วิเสสนะที่เป็นวิเสสนสัพพนามต้องแปลโยค

ให้นักเรียนบอกวิเสสนะ

--- กัมมธารยสมาส ๖ อย่าง ---

๑) วิเสสนบุพพบทกัมมธารยสมาส

แปลง มหนุต เป็น มหา

ลบอักษรตัวหลังของบทวิเสสนะ

เหลืออักษรหน้าตัวเดียว

คุณนามนำหน้าก็เป็น วิ. บุพ.

ปูรณสังขยานำหน้าเป็น วิ. บุพ.

วิเสสนสัพพนามนำหน้าก็เป็น วิ. บุพ.

กิริยากิตก็นำหน้าก็เป็น วิ. บุพ.

นามกิตก์นำหน้าก็เป็น วิ. บุพ.

๒) วิเสสนฺตฺตรบทกัมมธารยสมาส

๓) วิเสสโนภยบทกัมมธารยสมาส

๔) วิเสสโนปมบทกัมมธารยสมาส ๒ อย่าง

อุปมาบุพพบท มีอุปมาอยู่หน้า

อุปมานุตตรบท มีอุปมาอยู่หลัง

๕) สัมภาวนบุพพบทกัมมธารยสมาส

๖) อวธารณบุพพบทกัมมธารยสมาส

ทิคุสมาส

ตัวอย่างตามข้อที่ ๑

ตัวอย่างตามข้อที่ ๒

ตัวอย่างตามข้อที่ ๓

ตัวอย่างตามข้อที่ ๔

สมาหารทิกุสมาส

ตัวอย่างสมาหารทิคุสมาส

อสมาหารทิคุสมาส

ตัวอย่างอสมาหารทิดสมาส

ตัปปุริสสมาส ๖ อย่าง

ทุติยาตัปปุริสสมาส

ตติยาตัปปุริสสมาส

จตุตถีตัปปุริสสมาส

ปัญจมีตัปปุริสสมาส

ฉัฏฐีตัปปุริสสมาส

สัตตมีตัปปุริสสมาส

มัชเฌโลปในตัปปุริสสมาส

การแปล ฉ ตัปปุริสสมาส

น บุพพบทกัมมธารยสมาส

พยัญชนะอยู่หลังแปลง น เป็น อ เช่น

สระอยู่หลังแปลง น เป็น อน เช่น

ทวันทวสมาส ๒ อย่าง

สมาหารทวันทวสมาส

อสมาหารทวันทวสมาส

เอกเสสสมาส ๒ อย่าง

ปุพเพกเสสสมาส

ปเรกเสสสมาส

อัพยยีภาวสมาส ๒ อย่าง

อุปสัคคบุพพกะ

นิปาตปุพพกะ

ตุลขาธิกรณพหุพพิหิ : อย่าง

วิธีคิดหาตุลขา ทั้ง ๖

ตัวอย่างวิธีเชื่อม

วิธีตั้งวิเคราะห์ตุลยา. ทั้ง ๖

แบบแผนตั้งวิเคราะห์ตุลยา. ทั้ง ๖

ย -ค เปลี่ยนตามลิงค์ของอัญญบทเป็นเอกวจนะ

ย - ต เปลี่ยนตามลิงค์ของอัญญบทเป็นพหุวจนะ

ทุ. ตุลยาธิกรณพทุพพิหิ

ต. ตุลยา.

ฉ. ตุลยา

ปัญจ. ตุลยา.

ฉ. ตุลยา.

ส. ตุลยา.

ฉ. อุปมาพหุพพิหิ

แบบตั้งวิเคราะห์ ฉ.อุปมา

แบบตั้งวิเคราะห์ น บุพ. พหุพพิหิ

ตัวอย่าง

ภินุนาธิกรณพหุพพิหิ

แบบแผนตั้งวิเคราะห์

ตัวอย่างวิเคราะห์

รูปวิเคราะห์พหุพพิหิจากธรรม

สหบุพพบท พหุพพิหิสมาส

แบบตั้งวิเคราะห์อัญญบทเป็น ป.

แบบตั้งวิเคราะห์อัญญบทเป็น อิตุ.

แบบตั้งวิเคราะห์อัญญบทเป็น นปุ.

ตัวอย่างตั้งวิเคราะห์ ๓ ถึงค์

ศัพท์เหล่านี้ เป็นพหุพพิหิต่างกัน คือ

ตัวอย่าง ฉ. ตุล.

ทุ นำหน้าเป็น ฉ. ตุล.

นิ, วิ นำหน้าเป็น ปญจ. ตุล.

สมาสที่เกี่ยวกับสังขยา (ให้ท่อง)

สรุปสมาสใหญ่ ๖ อย่าง (ให้ท่อง)

--- สมาสท้อง ---

อธิบายใหม่

สมาสท้องมี ๔ ลักษณะ

การตั้งวิเคราะห์สมาสท้อง

สมาสท้องลักษณะที่ ๑

อธิบายแบบแผน

ตัวอย่างสมาสท้องลักษณะที่ ๑

ตั้งวิเคราะห์ว่า

กับมธารยสมาสทั้ง ๖ เป็นท้อง

ทิคุสมาส

ทิคุสมาสเป็นท้อง

ตัปปุริสสมาส

ตัปปุริสสมาสทั้ง ๖ เป็นท้อง

น บุพพบทกัมมธารยสมาส

น บุพพบทกัมมธารยสมาสเป็นท้อง

ทวันทวสมาส

ทวันทวสมาสเป็นท้อง

อัพยยีภาวสมาส

อัพย์ยีภาวสมาสเป็นท้อง

ตุลยาธิกรณพหุพพิหิ b อย่าง

ตุลยา ๆ เป็นท้อง

ฉัฏฐีอุปมาพทุพพิหิ

ฉัฏฐีอุปมาเป็นท้อง

น บุพพบทพหุพพิหิสมาส

จงบอกชื่อและตั้งวิเคราะห์สมาสต่อไปนี้

ภินุนาธิกรณพหุพพิหิ จงบอกชื่อและตั้งวิคราะห์สมาสต่อไปนี้

สหบุพพบทพหุพพิหิ

จงบอกชื่อและตั้งวิเคราะห์สมาสต่อไปนี้

สมาสท้องในธรรมบท

เรื่องอาทิศัพท์เป็น ฉ. ตุล.

สรุปเรื่อง อาทิ ศัพท์

สมาสท้องลักษณะที่ ๒

ตัวอย่างสมาสท้องลักษณะที่ ๒๒

สมาสท้องลักษณะที่ ๓

ข้อสังเกต

สมาสท้องที่ตั้งวิเคราะห์เพิ่มเติม

--- ตัทธิต ---

ข้อที่จะต้องเข้าใจในตัทธิตทั้งปวง

รวบยอดปัจจัย ๓ ตัทธิต

๑) โคตตตัทธิต

๒) ตรตยาทิตัทธิต

๓) ราคาทิตัทธิต

๔) ชาตาทิตัทธิต

๕) สมุหตัทธิต

๖) ฐานตัทธิต

๗) พหุลตัทธิต

๘) เสฏฐตัทธิต

ตัวอย่างวิเคราะห์ตามแบบทั้ง ๓ ลิงค์

๔) ตทัสสัตถิตัทธิต

๑๐) ปกติตัทธิต

๑๑) ปูรณตัทธิต

ตัวอย่างทั้ง ๓ ข้อ

วิธีตั้งวิเคราะห์จำนวน ๑๐๐ ขึ้นไป

อี ปัจจัย (เป็น อิต. อย่างเดียว)

วิธีแปลง อ๗ฒ ศัพท์

๑๒) สังขยาตัทธิต

ตัวอย่างทั้ง ก. ข.

๑๓) วิภาคตัทธิต

๑๔) ภาวตัทธิต

วิธีแปล ภาว ศัพท์

๑๕) อัพยยตัทธิต

๑๖) อุปมาตัทธิต

๑๓) นิสสิตตัทธิต

สรุปตัทธิต

ตัทธิตที่ใช้ปัจจัยเหมือนกันแต่แทนศัพท์ต่างกัน

ตัทธิตที่พบบ่อยในธรรมบท

จัดตัทธิตลงในนามศัพท์

ตัทธิตท้อง

ตัทธิตกับสมาสเป็นท้องกัน

ตัทธิตเป็นใหญ่สมาสเป็นท้อง

สมาสเป็นใหญ่ตัทธิตเป็นท้อง

สรุปเพื่อทบทวน

--- สมัญญาภิธาน ---

การจำอักขระ ๔๑ ตัว

ฐาน กับ กรณ์ ของอักขระ

พยัญชนสังโยค

เสียงของพยัญชนะบางตัว

--- สนธิ ---

วิธีทำเกี่ยวแก่สระสนธิ

โลปสระสนธิ

อาเทสสระสนธิ

อาคมสระสนธิ

วิการสระสนธิ

ปกติสระสนธิ

ทีฆสระสนธิ

รัสสสระสนธิ

วิธีทำเกี่ยวแก่พยัญชนะสนธิ

โลปพยัญชนะสนธิ

อาเทสพยัญชนะสนธิ

อาคมพยัญชนะสนธิ

ปกติพยัญชนะสนธิ

สัญโญคพยัญชนะสนธิ

วิธีทำเกี่ยวแก่นิคคหิตสนธิ

โลปนิคคหิตสนธิ

อาเทสนิคคหิตสนธิ

อาคมนิคคหิตสนธิ

ปกตินิคคหิตสนธิ